Di tích lịch sử và lễ hội

Đất Phú Minh ngày nay là kết quả “khai thiên, lập địa” của biết bao thế hệ người dân nơi đây. Vì vậy, nền văn hóa vật thể và phi vật thể đã sớm được hình thành và để lại những dấu ấn không phai mờ trong lòng mỗi người dân. Những nét văn hóa thể hiện ở phong tục tập quán, tín ngưỡng, tôn giáo, các hoạt động văn hóa dân gian và ở các công trình di tích lịch sử: đình, đền, chùa.

Về tín ngưỡng, cũng như nhiều địa phương khác trong cả nước, Nhân dân Phú Minh có tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên. Mỗi gia đình đều có bàn thờ gia tiên đặt nơi trang trọng trong ngôi nhà. Một số dòng họ trong xã còn lập nhà thờ tổ - nhà từ đường. Đây không chỉ là một loại hình tín ngưỡng mà nó còn có ý nghĩa giáo dục truyền thống “uống nước nhớ nguồn”, thể hiện lòng thành kính, biết ơn của con cháu đối với công lao sinh thành, dưỡng dục của tổ tiên, ông bà cha mẹ.

Bên cạnh tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, ở Phú Minh còn có tục thờ Thành hoàng làng. Các vị thần được thờ cúng chủ yếu là nhân thân - những người có công đánh giặc, giúp dân, giúp nước, được thờ tại các đình làng. Đình làng Phù Xá Đoài thờ phụng Đô Thống Quốc Tá Vương Lê Phụng Hiểu làm quan dưới triều đại nhà Lý - một vị quan võ trung thành với nước, với dân và hai vị Hậu Thần Lê Huy Đằng và Lê Khắc Hy. Đình làng Phù Xá Đông thờ Thành hoàng làng Lý Phật Tử. Trước đây, thôn Thắng Lợi cũng có một ngôi đình thờ Thành hoàng làng là Đức thánh Tam Giang (Trương Hồng, Trương Hát). Nhiều câu chuyện dân gian kể về các vị Thành hoàng làng vẫn được lưu truyền đến ngày nay. Hằng năm, Nhân dân trong xã đều tổ chức lễ hội để tưởng nhớ công lao của các vị Thành hoàng làng.

Về tôn giáo, sau khi thôn Đông Bài sáp nhập về xã Mai Đình (năm 1962) và thôn Nội Bài chuyển lên xã Bá Hiến (năm 1963), thành phần cư dân theo đạo Phật và không tôn giáo chiếm phần lớn dân số của toàn xã. Xã chỉ có 3 hộ, với 9 nhân khấu theo đạo Thiên Chúa sống tại Bến Nầm (thôn Phù Xá Đoài). Tôn giáo này được du nhập vào Phú Minh từ sớm. Hiện nay, trên địa bàn xã có nhà thờ Bến Nầm, là nơi sinh hoạt tôn giáo của đồng bào giáo dân. Thực hiện chủ trương về xây dựng văn hóa mới và quyền tự do tôn giáo, tín ngưỡng của Đảng, Đảng bộ và Chính quyền xã Phú Minh luôn duy trì tốt mối quan hệ lương - giáo, tạo sự đoàn kết đồng thuận trong Nhân dân

Phú Minh là mảnh đất giàu truyền thống văn hóa. Bằng tài năng và trí tuệ của mình, cha ông xưa đã để lại cho Phú Minh nhiều công trình kiến trúc, văn hóa đặc sắc như đình, chùa, miếu, các khu văn chỉ...Tuy nhiên do thời gian và chiến tranh tàn phá nên nhiều công trình bị phá hủy, hư hỏng như đình xóm Bùa Hậu, chùa Phúc Sinh, chùa An Sinh ở Phù Xá Đoài; các khu văn chỉ tại Phù Xá Đông và Phù Xá Đoài, đền Nghè, đền Thượng, đền Hạ ở Phú Xá Đoài; đền An Hòa ở Phù Xá Đông. Ngoài ra Phú Minh còn có rất nhiều miếu, điếm như: Miếu Chúng sinh, Miếu Vũ, Miếu Trung Quân, miếu Thương Tá ở Phù Xá Đoài; điếm Tây, điếm Yên Bình, điếm Quân, điếm Ngói, điểm Đẻ, điếm Lấp, điếm Cổng Đáng, điểm Tỉn, điếm Đa ở Phù Xá Đông cũng bị phá hủy qua các thời kỳ.

Nhân dân trong xã đã xây dựng lại chùa An Sinh Tự, đền An Hòa trên nền điếm Tây, điếm Ngói... Hiện nay, toàn xã còn 2 ngôi đình là Phù Xá Đông và Phù Xá Đoài; 3 ngôi chùa đó là chùa Phúc Lâm (Phù Xá Đoài), Hưng Long (thôn Đông), An Sinh (thôn Thắng Lợi), đền An Hòa, miếu Vũ. Mỗi di tích lịch sử trong xã đều có lịch sử hình thành gắn liền với chặng đường phát triển của quê hương.

Đình thôn Phù Xá Đoài được xây dựng phía tây làng Phù Xá Đoài, ở vào thế đất thiên nhiên phù trợ. Đình thờ phụng Đô Thống Quốc Tá Vương Lê Phụng Hiểu, làm quan dưới triều đại nhà Lý - một vị quan võ trung thành với nước, với dân; và thờ hai vị Hậu thần là Lê Huy Đằng và Lê Khắc Hy. Phía trước đình có con sông Cà Lồ, phía sau là chùa Hưng Long và khu rừng thông, đúng như câu ca dao: “Cây đa, bến nước, sân đình”. Hiện nay niên đại xây dựng đình chưa được xác định rõ, nhưng lần trùng tu, sửa chữa lớn nhất diễn ra vào năm Cảnh Hưng thứ 37 (1776). Trải qua nhiều thế kỷ, các cuộc chiến tranh phá hoại của thực dân Pháp, đế quốc Mỹ và thiên tai, hỏa hoạn, đặc biệt là trận thủy tai năm Duy Tân thứ 7 (1913), nhiều bộ phận kiến trúc của đình đã bị hư hại. Sau đó, nhân dân đã trùng tu và mở rộng quy mô, kiến trúc của ngôi đình. Phần đại đình có 5 gian 2 chái, 3 gian hậu cung; phần tiền tế có 5 gian 2 dĩ; phía trước xây dựng 10 gian tảo mạc (bên đông 5 gian, bên tây 5 gian), giữa là sân đình. Với bàn tay khéo léo của những người thợ thủ công, kiến trúc trang trí của đình Phù Xá Đoài đạt tới trình độ cao về trạm khắc, tinh tế và giàu tính biểu cảm. Trong đình còn giữ được nhiều di vật cổ đặc trưng như sắc phong, long ngai, kiệu và các đồ tế có giá trị văn hóa - lịch sử.

Đình làng Phù Xá Đoài (thôn Đoài, xã Phú Minh)

Đinh là nơi sinh hoạt văn hóa, lễ hội của làng. Trong những ngày đầu năm kháng chiến chống thực dân Pháp, đình là nơi luyện tập, hội họp của dân quân, du kích. Đầu năm 1960, đình được thu xếp thành lớp học cấp II (trường cấp II Nguyễn Du). Những năm chống chiến tranh phá hoại của đế quốc Mỹ, đình và chùa của thôn giành cho chuyên gia quân sự của Liên Xô và Triều Tiên ở. Ngày 9/2/1967 (mồng Một tết Nguyên đán Đinh Mùi), Chủ tịch Hồ Chí Minh về thăm khu chuyên gia Liên Xô và nói chuyện, chúc Tết Nhân dân Phú Minh tại đình. Sau này, đình còn là nơi biểu diễn văn nghệ, hội họp, lớp học... Với những giá trị lịch sử - văn hóa to lớn, Bộ Văn hóa và Thể thao đã công nhận đình - chùa Phù Xá Đoài là di tích lịch sử văn hóa cấp Quốc gia năm 1991.

Đình Phù Xá Đông thờ thần hoàng làng Lý Phật Tử. Đình cũng là nơi sinh hoạt văn hóa của thôn làng qua nhiều thời kỳ. Lúc chính quyền cách mạng mới thành lập, đây là nơi tổ chức hội họp, là lớp Bình dân học vụ... Lũ lụt năm 1945 làm đình xuống cấp năng. Hòa bình lập lại (năm 1954), đình vẫn được sử dụng làm nơi sinh hoạt, hội họp, biểu diễn văn nghệ... Đến năm 1961, do đặc điểm tình hình lúc bấy giờ, địa phương cho dỡ đình lấy vật liệu xây dựng trường học, nhà kho của thôn. Năm 1993, đình được xây dựng lại với quy mô nhỏ hơn (3 gian) ở khu gần chùa hiện nay. Ngày 24/6/2009, Đảng bộ, chính quyền và Nhân dân trong xã tiếp tục đóng góp công sức trùng tu lại ngôi đình. Đình của hai thôn Phù Xá Đông, Phù Xá Đoài có chung lễ hội vào ngày 12, tháng 10 (Âm lịch) để mừng vụ mùa thắng lợi. Ngày nay, vào dịp lễ hội, địa phương còn tổng kết thành tích một năm thực hiện đời sống văn hóa của thôn.

Ngoài gìn giữ được hai ngôi đình, Nhân dân Phú Minh còn bảo tồn và tu sửa thường xuyên 3 ngôi chùa ở Phù Xá Đoài, Phù Xá Đông, xóm Bùa Hậu.

Chùa Phúc Lâm được xây phía sau đình Phù Xá Đoài trên cùng khu đất ở phía tây làng. Trên bia đá của chùa khắc năm 1838 ghi chùa đã có từ năm Đinh Dậu và Mậu Tuất (tức năm 1837, 1838). Chùa được xây dựng 7 gian tiền đường, 3 gian tam bảo xây dựng theo kiểu chữ “Đinh”, T) có 2 gian thượng điện nối 2 gian tam bảo và tiền đường. Khu nhà tổ 8 gian, nhà khách 4 gian. Trên các vì kèo, cột và xếp sắp trong chùa đều mang dấu ấn thời Hậu Lê. Hệ thống tượng pháp cũng được sắp xếp hoàn chỉnh, đầy đủ theo chùa cổ trước đây gồm 68 pho tượng. Hầu hết xây dựng tượng thổ đất. Ở giữa rừng thông đối diện gian giữa tiền đường tường chùa có xây một bệ cúng hình chữ nhật dài 5m, rộng 3,5m, cao 2m, có bậc lên xuống để hằng năm vào ngày lễ hội chùa Hương và đền Sóc, làng tổ chức lễ hội bái vọng tại làng, ai không đi lễ chùa Hương và đền Sóc thì tới lễ. Trải qua các triều đại phong kiến, cùng với sự tàn phá của hai cuộc chiến tranh, chùa đã xuống cấp và có nguy cơ đổ sập. Đến năm 1995, chùa được Sở Văn hóa - Thông tin Hà Nội, Đảng bộ, chính quyền và Nhân dân Phú Minh tiến hành trùng tu. Ngoài đợt trùng tu lớn năm đó, chùa còn được trùng tu qua từng năm (trùng tu tiền đường tháng 4/2002, trùng tu tam bảo vào tháng 8/2005, trùng tu nhà tổ và xây cổng chùa năm 2006, dựng tượng bồ tát năm 2007).

Ở thôn Phù Xá Đông có chùa Hưng Long cổ kính. Đời vua Thành Thái, chùa được tu sửa lại. Đây là nơi cúng lễ, thờ phật của dân làng. Những năm kháng chiến chống Pháp, chùa bị dỡ nhiều công trình xung quanh. Thời chống Mỹ (năm 1968), chùa được Nhà nước sử dụng làm nơi sản xuất và chứa vũ khí, đạn dược phục vụ cho kháng chiến. Trận mưa lịch sử năm 2008 khiến chùa bị sạt lở phân hậu cung. Đến năn 2009, chùa được xây dựng lại trên nền chùa cũ. Lễ hội của chùa thường được tổ chức vào ngày 10 tháng Giêng (cũng là dịp Nhân dân địa phương tổ chức ăn Tết lại).

Ngoài ra trên địa bàn xã Phú Minh còn có chùa An Sinh (thôn Thắng Lợi); đền An Hòa (thôn Phù Xá Đông) được xây dựng lại vào năm 1993 trên nền điếm Tây cũ; Miếu Vũ (thôn Phù Xá Đoài) được xây dựng khi hình thành làng, thờ trời đất, là nơi cầu nguyện mong đất trời phù hộ cho dân làng được an khang, thịnh vượng. Ngày mồng một, hôm rằm, nhân dân trong làng đều dâng đèn nhang, ngoài ra còn có ngày hội vào tháng 10 hằng năm.

Xã Phú Minh còn có di tích nhà thờ Bến Nầm được xây dựng từ năm 1936, là một trong những di tích được bảo tồn tốt tại địa phương.

Các làng ở Phú Minh khi xưa đều được xây dựng theo quy mô làng cổ, có lũy cao trên đó trồng tre. Xung quanh làng có hào rộng khoảng 2m, sâu từ 1,5m đến 2m. Riêng thôn Phù Xá Đông có hệ thống ao, hồ ở phía Nam, trong lũy có tre. Bên trong lũy tre là đường chạy xung quanh. Ở Phù Xá Đoài, trong lũy tre có đường cái rộng 3m; đường phía Bắc được lát gạch vỉa nghiêng, hai bên đường xây bằng đá xanh Đông Triều (0,6m x 0,6m), năm 2002, số đá này được dỡ về lát cổng đình. Đường phía Nam lát bằng gạch xi măng (0,3 x 0,3m), hai bên đường vỉa gạch nghiêng. Từ làng ra đồng đều xây cổng theo hình cổng cuốn, trên có chòi canh để quan sát. Bên trong cổng thường có một nhà 3 gian để anh em tuần phiên ngủ, canh gác bảo vệ làng. Làng Phù Xá Đông có các cổng: công Tây, cổng Tin, cổng Đáng... Làng Phù Xá Đoài có cổng Trung, cổng Đoài, cổng Gia Quán, cổng Gốc Xanh, cổng Đông phía Nam, cổng Đông phía Bắc. Đến nay, các cổng không còn nữa

Cùng với các di tích lịch sử - văn hóa, các công trình kiến trúc được xây dựng lâu đời, Phú Minh còn bảo tồn và duy trì nhiều lễ hội truyền thống, trong đó, lễ hội hai đình Phù Xá Đoài - Phù Xá Đông được tổ chức vào ngày 12/10 Âm lịch hằng năm mừng vụ mùa thắng lợi. Lễ hội thường tổ chức 3 ngày (chiều ngày 11 làm lễ Mộc Dục, ngày 12 là chính hội, chiều ngày 13 là lễ tế giã; nhưng cũng có năm sáng ngày 14 mới làm lễ tế giã). Dưới chế độ phong kiến, lễ rước kiệu chỉ rước ra hội Tam Tổng theo quy định của Tam Tông (tổng Phù Xá, tổng Phù Lỗ, tổng Xuân Nộn). Ngày nay theo hương ước mới quy định, 5 năm tổ chức rước kiệu quanh làng một lần để tạo không khí ngày hội truyền thống và cầu mong cho dân an - vật thịnh. Trong ngày hội còn tổ chức các trò chơi dân gian như: nấu cơm thi, chơi cờ người, leo cầu kiều ở ao đình làng, các buổi tối tổ chức diễn tuồng cổ do Nhân dân trong làng tập luyện. Hiện nay địa phương đang làm hồ sơ đề nghị các cấp công nhận lễ hội truyền thống làng Phù Xá Đoài là di sản văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia.

Làng cổ, đình, chùa, đền... đã có từ lâu trên đất Phú Minh, Nhân đan trong xã góp công, góp của tạo dựng những công trình bề thế, uy nghi đỏ để bảo vệ làng, làm nơi thờ cúng, hội hè và được lưu truyền từ đời này sang đời khác, với mục đích cầu mong tâm hồn trong sáng “tu nhân, tích đức”, sống tốt đời, đẹp đạo” để phúc cho con cháu, Nhân dân trong xã đã tạo dựng nên nét đẹp đậm đà tính nhân văn.

- Lê Hùng tổng hợp từ Lịch sử Đảng bộ xã Phú Minh -

- Ảnh: Lê Hùng -